واخان میډیا (دوشنبه – وږي میاشت – ۵ مه نېټه)
لیکنه: جاوید هوتک
له پیړیو وروسته د افغانستان په خاوره کې الله تعالی د ضعیفو مومنانو جهاد کامیاب کړ او د امت دې وړې برخې ته یې د اسلامي امارت په قیادت کې د اسلامي نظام فرصت ورکړ، په واقعیت کې دا د الله تعالی ستر انعام او احسان دی، چې باید د شریعت په پوره تنفیذ سره د الله تعالی د دې احسان شکر ادا شي.
له بده مرغه د طالبانو د ځینو غیرکلیدي او بې سابقې کسانو د غلطو سیاستونو له امله هم د الله تعالی د نعمت کفران روان دی او هم د حکومت او ولس ترمنځ واټن هره ورځ مخ پر زیاتېدو دی. نور مسائل به په خپل نوبت سره څېړو، اوس د نجونو او ښځو پر زده کړو تم کېږو.
تېره ورځ د عالي تحصیلاتو وزیر شیخ ندیم د نجونو د تحصیل د پیل د یوې پوښتنې په جواب کې په مغرور انداز وویل، څوک حق نلري چې په دې اړه پوښتنه هم وکړي، په داسې حال کې چې دا هېواد او نظام د ټولو افغانانو دی، یوازي د شیخ ندیم نه دی، دلته هر چا تر خپله وسه قربانۍ ورکړې دي، زموږ نظام د کوم اشغالګر پر اوږو نه دی راغلی چې پر ولس سترګې راغټې کړو او تکبر وکړو، که داسې وکړو، لري نه ده چې د ولس د درندې څپېړې سره مخ شو او وشړل شو.
د نجونو د تعلیم موضوع شاید یوازي په امیرالمؤمنین پوري اړه ولري؛ خو له کوم وخته چې شیخ ندیم دغه وزارت ته راغلی دی، د دې پرېکړي (غیرمنطقي) دفاع په خورا غرورو او ناسنجیده کوي، نو ځکه د پړې ګوته ده ته هم نیول کيږي. ویل کیږي چې شیخ ندیم د دې پرېکړې په بیه تر وزارته ورسېدی او اوس هم په داسې څرګندونو د خپل موقف د ساتنه کوي، نور ډېر په دې کیسه کې نه دی چې په موضوع کې د ولس غبرګون څومره حساس او خطرناک دی.
د شیخ ندیم سابقې ته که وکتل شي دوه ټکې د پام وړ دي، یو دا چې دی د امارت کلیدي سړی نه دی، په جهاد کې سابقه یې هم شپږ کاله ده، د امارت او ولس په نبض نه پوهیږي او نه یې تر اوسه داسې کړنه یا څرګندونې کړې دي چې د امارت په سیاسي یا جهادي اړخ کې خاص رول ولوبوي، یاني تر موقف یې شخصیت، بیګراونډ او سیاسي پوهه ډېر واړه دي. یوازي دا خبره ده چې په وروستیو کې یې ځان امیرالمؤمنین ته دې نږدې کړی دی.
دوهم دا چې د شیخ ندیم ټولنیز ژوند د ده د اوسني دریځ سره لوی توپیر لري، هغه یوازنی کس وو چې په کندهار کې یې د علماوو په مجالسو کې د ښځو پر زده کړو، تبلیغ او کار ټینګار کاوه، ویل کیږي چې د کورنۍ ښځې یې هم تعلیم یافته دي
په داسې حال کې چې تر شپږم ټولګي پورته د نجونو پر زدکړو بندیز باندې نږدې درې او پر لوړ زدکړو محدودیت نږدې دوه کاله تېرېږي، مولوي ندا محمد ندیم وايي چې د نجونو لوړې زدکړې “حساسه مسئله” ده، “ډېر اړخونه” لري او په هکله یې پرېکړه په څو اوونیو یا میاشتو کې نه شي کېدای.
مولوي ندیم زیاته کړه، “دا هم په ډاډ نه شو درته ویلی چې خامخا سل په سله پر دغه ورځ د تحصیل اجازه ده او که څنګه. د علماو تحقیق جریان لري، که تحقیقاتو کې دا ثابته شوه چې په دې شکل د ښځينهو زدکړې جایزې دي، دا باور دی چې بیا به هغه جواز پيدا کوي. خو که تحقیقات دا وو چې دا دې معطل وي، دا دې نه وي، نو همداسې معطل به پاتې وي.”
مولوي ندیم داسې مهال دا خبره کوي چې ځینو دیني عالمانو او د اسلامي همکارایو سازمان په بیا بیا د نجونو پر لوړو زدکړو ټینګار کړی او د اسلامي امارته یې غوښتي چې د نجونو پر مخ د ثانوي ښوونځیو او پوهنتونو دروازې پرانیزي.
راځئ د نجونو د تعلیم پر دیني اړخ بحث وکړو او هغه چلنجونه هم وګورو چې د نجونو پر زده کړو بندیز له وجي ورسره مخ یو.
د اسلام او شریعت له مخې
د اسلام او شریعت له مخې، د نجونو تعلیم نه یوازې جواز لري بلکې یو مهم حق او فریضه هم ګڼل کېږي. په اسلامي تاریخ کې، د نجونو او ښځو تعلیم ته ډېر ارزښت ورکړل شوی دی، او د اسلام بنسټیزو اصولو کې د علم اهمیت روښانه شوی دی. لاندې څو مهم ټکي دي چې د اسلام په رڼا کې د نجونو د تعلیم اهمیت څرګندوي:
- د علم په ترلاسه کولو کې د نارینه او ښځینه برابري:
په اسلام کې علم زده کول د هر مسلمان لپاره فرض دی. حضرت محمد ﷺ فرمایلي: “د علم زده کول پر هر مسلمان نارینه او ښځینه فرض دی.” دا حدیث څرګندوي چې په اسلام کې د علم ترلاسه کول یوازې د نارینه وو لپاره نه، بلکې د ښځو لپاره هم واجب دی.
- د ښځینه صحابیانو زده کړه:
د اسلام په لومړیو کې، ډېرو ښځینه صحابیانو د علم په ترلاسه کولو کې مهم رول لوبولی دی. حضرت عایشه (رضي الله عنها) یو له هغو مشهور ښځینه صحابیانو څخه وه چې د فقهې، حدیث او نورو اسلامي علومو په برخه کې یې ژوره پوهه لرله، او نورو مسلمانانو ته یې علم ورکاوه.
- 3. قرآني تعلیمات:
قرآن کریم په څو ځایونو کې د علم په اهمیت ټینګار کوي. د “اقْرَأْ” (لوستل) امر چې د اسلام لومړی وحی ده، په دې ټینګار کوي چې د پوهې ترلاسه کول په اسلام کې اساسي اهمیت لري، او دا حکم د ټولو مسلمانانو لپاره دی، پرته له دې چې هغوی نارینه وي که ښځینه.
- د ټولنې پرمختګ:
په اسلام کې ښځو ته دا اجازه ورکړل شوې ده چې په خپلو کورنیو، ټولنو او هیوادونو کې مثبت بدلون راولي، او دا یوازې هغه مهال ممکن دی چې ښځې ښه تعلیم ترلاسه کړي. تعلیم یافته ښځې کولای شي د خپلې کورنۍ، ټولنې، او ملت لپاره ګټورې وي.
- اخلاقي او دینی زده کړه:
د شریعت له نظره، نه یوازې عصري تعلیم بلکې ديني تعلیم هم د نجونو لپاره مهم دی. دوی باید د اسلامي اصولو، اخلاقو، او فقهي قواعدو په اړه زده کړه وکړي ترڅو په اسلام کې د خپلې کورنۍ او ټولنې د مشرانو په توګه رول ولوبوي.
- د اسلامي علماوو نظر:
ډېری اسلامي علماء په دې باور دي چې د نجونو تعلیم یو مهم اسلامي اصل دی. دوی استدلال کوي چې د علم په زده کړه کې د ښځو ګډون نه یوازې دا چې جواز لري بلکې دا د یوې ټولنې د پرمختګ او اصلاح لپاره اړین دی.
په نتیجه کې، د اسلام او شریعت له مخې، د نجونو تعلیم یو مهم حق دی او د هغې نه محرومول د اسلامي ارزښتونو سره په ټکر کې ګڼل کېږي. تعلیم کولای شي چې د ښځو ټولنیز رول پیاوړی کړي او هغوی د خپلې کورنۍ او ټولنې لپاره غوره لارښودانې وګرځوي.
د ښځو او نجونو د تعلیم په اړه د قرآن کریم آیتونه، احادیث او د امام ابوحنیفه مذهب دلایل روښانه کوي چې تعلیم د ښځو لپاره نه یوازې جواز لري بلکې د هغوی حق او فریضه هم ګڼل کېږي. دلته ځینې مهم دلایل وړاندې شوي دي:
۱. قرآني دلایل:
۱.۱ د علم زده کولو امر:
په قرآن کریم کې د علم زده کولو پر اهمیت ټینګار شوی دی. لومړنی وحی چې رسول الله ﷺ ته نازل شوه، د علم د زده کړې په اړه وه:
- سورة العلق (96:1-5):
“اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ”
ژباړه: “ولوله په نامه د خپل رب چې پیدا کړی دی * پیدا کړی یې دی انسان له یوې نطفې څخه * ولوله او ستا رب ډېر عزتمن دی * هغه چې د قلم په وسیله یې تعلیم ورکړ * هغه چې انسان ته یې هغه څه ورزده کړل چې نه یې پوهېده.”
دا آیتونه د علم د زده کړې عمومي امر دی او هیڅ توپیر په کې نشته چې نارینه یا ښځینه باید زده کړي.
۱.۲ د علم ارزښت:
- سورة الزمر (39:9):
“قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ”
ژباړه: “ووايه! ايا برابر دي هغه كسان چې پوهه لري او هغه چې نه يې لري؟ يواځې هوښياران نصيحت مني.”
په دې آیت کې د علم لرونکي او بې علمه خلک بېل شوي دي، او په دې سره علم ته ځانګړی ارزښت ورکړل شوی دی، پرته له دې چې جنسیت په نظر کې ونیول شي.
۲. احادیثو دلایل:
۲.۱ د علم زده کول فرض دی:
- رسول الله ﷺ فرمایي:
“طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ”
ژباړه: “د علم زده کول په هر مسلمان (نارینه او ښځینه) فرض دي.”
(سنن ابن ماجه، حدیث نمبر: 224)
په دې حدیث کې واضح یادونه شوې چې د علم زده کول د ټولو مسلمانانو، که نارینه وي که ښځینه، لپاره یو فرض دی.
۲.۲ د ښځو تعلیم ته د رسول الله ﷺ هڅونه:
- حضرت عایشه (رضي الله عنها) د یو له هغو ښځینه صحابیانو څخه وه چې رسول الله ﷺ ورته علم ورکاوه، او هغه وروسته په فقهه، حدیث او نورو اسلامي علومو کې ماهره شوه. رسول الله ﷺ به ویل:
“خُذُوا نِصْفَ دِينَكُمْ عَنْ هَذِهِ الْحُمَيْرَاءِ”
ژباړه: “د خپل دین نیمه برخه له دې (حضرت عایشه) څخه زده کړئ.”
(سنن ترمذي)
دا حدیث ښيي چې رسول الله ﷺ ښځو ته د علم زده کولو او نورو ته د هغې د تدریس اهمیت په پام کې نیولی دی.
۳. د امام ابوحنیفه د مذهب دلایل:
۳.۱ د امام ابوحنیفه فقهې اصول:
د امام ابوحنیفه مذهب، چې په ډېرو اسلامي هېوادونو کې پیروان لري، په عمومي توګه د علم زده کول د ټولو مسلمانانو لپاره یو حق او ضرورت ګڼي. امام ابوحنیفه (رحمة الله علیه) په خپل وخت کې د ښځو تعلیم ته ځانګړی اهمیت ورکاوه.
۳.۲ د ښځو د فقهې زده کړه:
په حنفي فقهه کې، ښځو ته د ديني زده کړو او حتی د فقهې په اړه د زده کړو لپاره خاصه پاملرنه شوې ده. ښځې کولی شي چې د فقهې په مسایلو کې پوهه ترلاسه کړي او نورې ښځې او آن نارینه وته درس ورکړي، چې دا په اسلامي تاریخ کې په څو مواردو کې لیدل کېږي.
۳.۳ د ښځو حقونه:
د امام ابوحنیفه مذهب ښځو ته په کورنۍ، اقتصادي او ټولنیزو چارو کې ځانګړي حقونه ورکوي، چې دا ټول حقوق د علم زده کولو په وسیله ښه پوهېدل کېږي. تعلیم یافته ښځې کولی شي د خپلو حقونو د ښه درک لپاره او په ټولنه کې د غوره رول لپاره زده کړه وکړي.
پایله:
د قرآن کریم، احادیثو او د امام ابوحنیفه د مذهب دلایل ټول په دې ټینګار کوي چې د ښځو او نجونو تعلیم نه یوازې جواز لري بلکې د هغوی یو مهم حق دی. په اسلام کې علم او تعلیم ته لوی اهمیت ورکړل شوی دی، او دا په ټولو مسلمانانو، نارینه او ښځینه، باندې لازم دی.
بهر ته د تعلیم په موخه د افغانو نجونو تګ
که څه هم په تېرو درېیو کلونو کې، له افغانستان څخه بهر ته د تعلیم په موخه د نجونو د تګ په اړه دقیق ارقام دقیق نه دي معلوم؛ خو په عمومي توګه، د طالبانو د بیا واکمنېدو وروسته (اګست ۲۰۲۱)، په افغانستان کې د نجونو لپاره تعلیمي شرایط ډېر محدود شوي، او د ډېرو نجونو لپاره د بهرنیو هېوادونو تعلیمي بورسونو او پروګرامونو ته تلل یوازینۍ لاره پاتې شوې ده. ځینې نجونې د زده کړو لپاره له افغانستان څخه د نورو هېوادونو په لورې تللي دي، چې لاندې څو هېوادونه تر ډېره پورې د افغان نجونو لپاره د تعلیم په برخه کې مقصد ګرځېدلي دي:
- ایران: ایران ته د ځینې نجونو تګ ځکه اسان شوی چې دوی د ویزې او نورې اسنادو د ترلاسه کولو لپاره لږ پیچلې پروسې لري. همدارنګه، ایران په سیمه کې نږدې هېواد دی.
- پاکستان: پاکستان ته هم ډېر افغان زده کوونکي تللي دي، ځکه چې دا هېواد نږدې دی او د تعلیم لپاره ځینې بورسونه او تعلیمي پروګرامونه وړاندې کوي.
- هند: هند په تېرو څو کلونو کې افغان زده کوونکو ته ډېر بورسونه ورکړي دي، او ګڼ شمېر نجونې هم د دې بورسونو له لارې هند ته تللې دي.
- ترکیه: ترکیه هم یو له هغو هېوادونو څخه دی چې افغان زده کوونکو ته تعلیمي بورسونه ورکوي، او ځینې نجونې هم هلته د زده کړو لپاره تللې دي.
- اروپایي هېوادونه: ځینې افغان نجونې د بورسونو له لارې اروپایي هېوادونو ته هم تللي دي، لکه جرمني، فرانسه، او ناروې. دا هېوادونه د افغان زده کوونکو لپاره ځانګړي پروګرامونه لري.
- امریکا او کاناډا: ځینې افغان نجونې چې نړیوالو بورسونو یا تعلیمي پروګرامونو ته لاسرسی لري، د امریکا او کاناډا په لورې هم تللې دي.
که څه هم اسلامي امارت د نجونو لپاره د رسمي زده کړو په برخه کې محدودیتونه وضع کړي دي، خو افغان نجونې او د هغوی کورنۍ او نړیوال سازمانونه په مختلفو لارو د تعلیم ته دوام ورکولو هڅې کوي. ځینې مهمې لارې چې افغان نجونې یې د تعلیم لپاره کاروي، په لاندې ډول دي:
- آنلاین زده کړې:
o آنلاین کورسونه او پروګرامونه: ډېرې نجونې له انټرنیټ څخه په ګټه اخیستلو سره د نړیوالو پوهنتونونو او تعلیمي موسسو آنلاین کورسونو ته لاسرسی لري. د دې کورسونو له لارې، نجونې کولای شي چې په مختلفو مضامینو کې زده کړه وکړي او تصدیقنامې ترلاسه کړي.
o دیجیتلي پلیټفارمونه: پلیټفارمونه لکه Coursera، edX، Khan Academy، او Alison وړیا یا ارزانه کورسونه وړاندې کوي چې افغان نجونې یې د زده کړو لپاره کاروي.
- پرایویټ یا غیر رسمي ښوونځي:
o کورني ښوونځي: ځینې کورنۍ هڅه کوي چې نجونې خپلو کورونو یا کوچنیو ټولنو کې درسونه ورکړي. دا ښوونځي غیر رسمي دي او د طالبانو له نظره پټ پاتې کېږي.
o خصوصي ښوونځي: ځینې خصوصي ښوونځي لا هم د نجونو لپاره درسونه وړاندې کوي، که څه هم په محدود ډول. دا ښوونځي هڅه کوي چې د طالبانو له لوري محدودیتونه مراعت کړي.
- تعلیمي بورسونه او پروګرامونه:
o نړیوال بورسونه: ځینې غیر دولتي سازمانونه او نړیوال تعلیمي موسسې افغان نجونو ته بورسونه ورکوي چې په بهر کې یا د آنلاین زده کړو له لارې تعلیم ته دوام ورکړي.
o منطقوي بورسونه: په سیمه کې نږدې هېوادونه لکه ایران، پاکستان، او هند ځینې وختونه افغان زده کوونکو ته بورسونه وړاندې کوي.
